Steken in de zij ETAP

Wat voel je?

‘Pijn in de zij, net onder de ribben, meestal aan de rechterkant. Het kan acuut en heftig zijn en dan beschrijven mensen de pijn als scherp en stekend. Het kan ook langzaam opkomen en minder intens zijn. Dan spreken mensen van een krampende, zeurende, trekkende pijn. Soms trekt de pijn door naar de schouder. Het kan zo erg zijn dat je moet stoppen. Vandaar dat veel serieuze atleten er echt heel bang voor zijn.’

Hoe vaak komt het voor?

‘Heel vaak. Het is de meest voorkomende buikklacht onder lopers. Bijna 60 procent van alle lopers geeft op enig moment aan er in de afgelopen 12 maanden last van te hebben gehad en 42 procent van de serieuze lopers zegt dat hun prestatie door zijsteken geregeld nadelig wordt beïnvloed. Het komt ook veel voor bij balsporters, zwemmers, motorcrossers en ruiters.’

Wat is het?

‘Tja, als we dat nou eens wisten… Het ongemak wordt al beschreven in de werken van Plinius de Oudere en Shakespeare, maar pas in 1951 verscheen de eerste poging tot verklaring in een medisch tijdschrift. En ondanks al onze moderne mogelijkheden is het nog steeds een klein mysterie. We hebben er inmiddels wel een mooie naam voor: Exercise-related Transient Abdominal Pain, kortweg ETAP.’

Maar er zijn vast hypotheses…

‘Natuurlijk. Het lijkt erop dat meerdere factoren het probleem kunnen uitlokken. Aanvankelijk werd gedacht dat de steken werden veroorzaakt door een soort kramptoestand van het diafragma, de grote koepelvormige spierplaat tussen de buik- en borstholte. Die kramp zou ontstaan door de combinatie van zuurstofgebrek en belasting van de ligamenten die het diafragma verbinden met de buikorganen. Als je op en neer beweegt, oefenen de klotsende organen een kracht uit op die ligamenten en op het diafragma. Maar het komt ook erg veel voor bij zwemmers, die horizontaal liggen en dus niet op en neer bewegen. Ruiters en motorcrossers stuiteren behoorlijk, maar hun ademhaling wordt niet bijzonder op de proef gesteld. In 1999 stelde Morton – de man op dit gebied – met behulp van elektrofysiologische meetapparatuur en longfunctietests eenduidig vast dat er bij ETAP geen sprake is van veranderingen in de functie van het diafragma. Die theorie kon dus overboord.’

Dus?

‘Een plausibeler verklaring is dat de steken worden veroorzaakt door irritatie van het buikvlies. Het zogenoemde parietale peritoneum is gevoelig voor elke beweging van het torso. Van alle sporters hebben zwemmers het vaakst last van zijsteken en zij bewegen hun bovenlijf het meest. De frictie op het buikvlies kan, zo is de gedachte, leiden tot overprikkeling van aftakkingen van de nervus phrenicus, een zenuw die ondermeer de schouderregio bedient. Dat zou de begeleidende schouderklachten kunnen verklaren. Recent opperde Morton dat ETAP zijn oorsprong kan hebben in kleine afwijkingen in de thoracale wervelkolom. Toen een wedstrijdloper na een werveltrauma ernstige zijsteken ontwikkelde, besloten Morton en zijn team de wervelkolom van een groep gezonde lopers met terugkerende, ernstige zijsteken te onderzoeken. Door het manipuleren van de wervels T8 tot en met 12 bleken de klassieke ETAP-klachten bij alle proefpersonen te worden opgeroepen. In 1941 observeerde een zeker dokter Capps al dat mensen met kyfose, een bochel, opmerkelijk vatbaar zijn voor zijsteken, maar dat spoor werd, tot voor kort dan, nooit verder gevolgd. Vanuit de thoracale wervels lopen zenuwen tussen de ribben door naar de buik. Opmerkelijk is dat de loper met het rugletsel van zijn zijsteken werd verlost met fysiotherapie van de bovenrug. Het mobiliseren van de verdachte thoracale wervels zou dus een mogelijk zinnige therapie kunnen zijn.’

Hebben eten en drinken er invloed op?

‘Dat is een erg logische gedachte en veel lopers zijn er van overtuigd dat ze vlak na het eten sneller last hebben. Maar het is onwaarschijnlijk dat een volle maag een hoofdoorzaak is. Wedstrijdfietsers hebben namelijk een relatief lage zijsteek frequentie, ongeacht wanneer ze hebben gegeten. En cross-country skiërs zijn zo goed als immuun voor het probleem, terwijl ze enorme hoeveelheden eten en drinken naar binnen werken voor ze aan hun lange, zware tochten beginnen. Er is wel onderzoek waaruit blijkt dat het drinken van hypertone dranken – denk aan frisdrank of vruchtensap met veel suiker – ETAP kunnen uitlokken. De atleten kregen na het drinken van zo’n drankje eerder zijsteken, ze waren pijnlijker en hielden langer aan. Water en isotone sportdranken waren in dit opzicht neutraal. Van het mechanisme erachter begrijpen we eerlijk gezegd niets.’

Kunnen zijsteken ook op iets ernstigs duiden?

‘Als gezegd, soms schiet de pijn door tot aan de top van het schouderblad of nog hoger en dat bezorgt sommige atleten de bibbers. Want dat kan een atypisch symptoom van een naderend hartinfarct zijn. De tragische dood van de jonge Olympische zwemmer Alexander Dale Oen op 30 april herinnert ons eraan dat we altijd alert moeten zijn. De 26-jarige Noor kampte al maanden met onbegrepen schouderklachten, die achteraf van zijn hart afkomstig bleken te zijn. Hij stierf aan een hartinfarct. Tijdens de obductie bleek dat zijn kransslagaderen ernstig vernauwd waren. Zijsteken en daaraan gerelateerde schouderpijn verdwijnen meestal op het moment dat je stopt met bewegen, maar niet altijd. Als je bang bent en hartklachten wilt uitsluiten, ga dan op je rug liggen met je heupen en benen een stukje van de vloer. Die houding ontlast het middenrif en het buikvlies volledig. Als je een ordinaire ETAP hebt, verdwijnt de pijn doorgaans vrijwel onmiddellijk. Bij een hartprobleem uiteraard niet. Ga bij twijfel altijd naar de dokter.’

Wat kun je er verder aan doen?

‘Drink voor en tijdens een loop geen hypertone dranken. Vermijd als het even kan grote bewegingen met je bovenlijf. Hoewel er geen fysiologische onderbouwing voor is, zweren sommige atleten bij ademhalingsoefeningen. Sportarts Tim Noakes adviseert in zijn loopbijbel The Lore of Running buikademhaling. Ook populair is luid zuchten of steunen op de uitademing. Dit zou het diafragma ontspannen. Als gezegd, onbewezen, maar als het helpt… En ten slotte loont geduld. ETAP komt veel meer voor bij jonge mensen. De meesten groeien er als het ware overheen.’